اگر اهل تحقیق و مطالعه باشید، حتماً تاکنون برای پژوهش درباره یک موضوع کلی یا جزئی در جستجوی منابع مورد نیاز خود بوده اید. اطلاع از منابع، شناسایی و در نهایت دسترسی و استفاده از آنها مهم ترین مراحل تحقیق و پژوهش شما به حساب می آیند.
بدیهی است که هر قدر منابع مورد نظر نظامندتر، سامانیافته تر و کارآمدتر باشند، شما را در امر پژوهش بیشتر یاری می دهند. در این مسیر، شیرینترین لحظه، زمانی است که با خیالی آسوده منابع را دریابید و با بهترین ابزار و امکانات و راحت ترین فهرست ها بتوانید مطالب دلخواه خود را تهیه و تنظیم نمایید. آنچه را که تا کنون به عنوان منابع تحقیق خود دنبال می کردید، غالباً کتاب، مجلاّت و پایانامه ها بودند که برای دسترسی به آنها از راه هایی مانند: انواع فهرستِ کتابخانه ها، نمایه های مطبوعات و مقالات بانک های اطلاعاتی و نرم افزارهای تخصصی، اقدام مینمودید.
در ابتدای پیدایش اینترنت در کشور ما و حضور آن در حوزه های مختلف علمی و پژوهشی، به ویژه موضوعات اسلامی، نمی توانستیم آن را یکی از منابع اصلی کارآمد بدانیم؛ اما با پیشرفت اینترنت، خاصه در حوزه های علوم اسلامی و عرضه منابع مختلف در آن، اینترنت به عنوان یکی از منابع مهم در کنار سایر منابع در زمینه مختلف پژوهشی به شمار آمد. بعد از آن، بخش قابل توجهی از همان منابع قبلی هم در اینترنت قرار گرفت و اکنون قابل استفاده است و در مورد بسیاری از متون و منابع، زمینه ها و امکانات پژوهشی خوبی هم فراهم شده است.
در دنیای کنونی، کتاب مقدّس «قرآن کریم» نه تنها برای ما مسلمانان محترم است؛ بلکه هر پژوهشگر بی طرفی در دنیا به کتابی که بیش از یک میلیارد نفر به آن احترام می گذارند، علاقهمند می شود. شاهد این مدعا آن است که بیش از 70% صفحات اینترنتی قرآنی به زبان انگلیسی و تنها 17% از آنها به زبان های عربی و فارسی هستند. طبیعی است که اینترنت به عنوان یک رسانه جهانی، مخاطبان جهانی را در نظر بگیرد و زبان انگلیسی به عنوان پر مخاطب ترین زبان جهان، بیشترین مطالب در مورد قرآن کریم را به خود اختصاص بدهد.
قرآن پژوهی در تاریخ، داستان بلندی دارد. جالب است بدانیم قرآن در 900 سال قبل توسط «پیرلوونه رایل (1092 1165م)» به لاتین ترجمه شد. با آغاز جنگ های صلیبی و آشنایی بیشتر غرب با جهان اسلام و منابع اسلامی، تب و تاب پژوهش قرآنی در بین مستشرقان بالا گرفت. در غرب ده ها عنوان پایان نامه درباره موضوعات قرانی تألیف شده است، که البته در کشورهای اسلامی هم این نهضت پژوهش و نگارش وجود داشته است و تفسیرهای متعددی برای قشرهای مختلف عرضه شده و پایان نامه و مجلات متنوعی به مباحث قرآنی پرداخته اند.
در این مقاله برآنیم که فارغ از معرفی پایگاه ها و توصیف محتوایی هر یک از آنها به صورت معمول، روش پژوهش، جستجو، شناسایی و دستیابی به مطالب قرآنی را پیش روی شما نهیم.
محور اصلی بحث، پایگاه ها و صفحات فارسی قرآن است و جز در موارد خاص به مطالب سایر زبان ها اشاره نمی کنیم.
اکنون شما اینترنت را دوست خود بدانید. برای پژوهش در زمینه قرآن و موضوعات وابسته به آن قبل از هر چیز باید معین کنید که دقیقاً به دنبال چه چیزی هستید؟ این امر به شما کمک می کند که بدانید از کجا و چگونه و از چه ابزاری آغاز کنید. اگر چه این مرحله بسیار ساده به نظر می رسد، اما از اهمیت زیادی برخوردار است.
در یک نگاه کلی، دو روش را می توان پیش روی کاربران نهاد. البته واضح است که انتخاب هر یک از دو روش، به نوع مطلب و خواسته کاربر بستگی دارد. این دو راه عبارت اند از:
روش اول، مراجعه به موتورهای جستجو و استفاده از آنها برای دستیابی به مطلب مورد نظر است، و روش دوم، مراجعه به فضاهای طقه بندی موضوعی در اینترنت است که شاهراه های اطلاعاتی، فهرست های راهنما و دسته بندی های موضوعی در پایگاه های قرآنی و اسلامی را شامل می شود.
در مورد روش اوّل مطلب خاصی را ارائه نمی کنیم؛ زیرا موتورهای جستجو و قابلیت های آن یک موضوع کلی اند و به موضوعات قرآنی اختصاص ندارند. موتورهای جستجو یک ابزارند؛ یعنی اطلاعات این پایگاه ها توسط کسی جمع آوری و طبقه بندی نشده است؛ بلکه ابزاری وجود دارد که اطلاعات داخل پایگاه ها را به صورت خودکار جمع آوری می کند و صفحات اینترنت را بر اساس خواسته ما مرتب کرده، نمایش می دهد، از این رو، در مورد اهمیت و جایگاه روش اوّل در اینجا به بیان مطالبی بسنده می نماییم.
این روش، زمانی کاربرد بهینه دارد که موتور جستجوی مناسبی را برگزینید و در جستجو نیز واژگان کلیدی خوبی را انتخاب کنید. چنانچه موضوع تحقیقی شما، موضوعی تازه، به روز و جزئی باشد، استفاده از موتورهای جستجو و شروع کار با آنها بهتر است. چون پایگاه داده های موتورهای جستجو بسیار وسیع است باید موضوع تحقیقی و نیز واژگان کلیدی مرتبط با آن که در کادر جستجو درج می شوند، کاملاً مشخص و جزئی باشد؛ زیرا با امتحان یک موضوع کلی در موتور جستجوی بزرگ، نتایج بی شماری ارائه خواهد شد و قطعاً نتایج نامربوط در آنها بسیار خواهد بود. در حال حاضر، بهترین و مناسب ترین ابزار برای این کار موتور جستجوی «گوگل» است که امروزه به عنوان معروف ترین و قدرت مندترین موتور جستجوی وب شناخته شده و به تعبیر دیگر، برای عده زیادی از کاربران در سراسر دنیا، به صفحه اوّل اینترنت تبدیل شده است.
برای دستیابی به منابع بهتر و مناسب تر از قسمت جستجوی پیشرفته گوگل استفاده کنید. در این قسمت می توانید کلمات و عبارات مورد جستجوی خود را به شکل های مختلف تعریف کنید و دامنه جستجو را به زبان، قالب هر پرونده (فایل)، زمان ارائه در اینترنت و جایگاه مطلب در صفحات وب محدود کنید. ضمن اینکه می توانید جستجوی خود را به نشانی خاصی در اینترنت نیز محدود نمایید.
اما در روش دوم، فرض بر این است که شما می خواهید از طریق دنبال کردن درخت موضوعات به مطلب مورد نظر خود برسید. برای این کار، چند محور به عنوان رؤوس اصلی خواسته های شما مدّ نظر است. محورهای کلی که در این قبیل تحقیقات و پژوهش ها متصور است، عبارت اند از:
متن قرآن و ترجمه؛
تفسیر قرآن؛
علوم قرآن؛
مجلاّت و مقالات قرآنی؛
کتابخانه و کتابشناسی قرآن؛
پایان نامه های قرآنی.
تلاش می کنم در مطالب آینده این موارد را مختصرا شرح دهم.